Turana doğru daha bir addım: 10-cu ZİRVƏ
Birincisi 2011-ci ildə Almatıda keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının 10-cu Zirvə Toplantısı Astanada keçirilib. Bu görüşdə müəyyən edilən əsas mövzu TÜRK DÖVRÜ idi.
Bu çərçivədə görülən işlərin xülasəsi kimi qəbul edilə bilən Yekun Bəyannamə; 5 əsas başlıq altında dərc edilmişdir: Siyasət, Xarici Siyasət və Təhlükəsiz Əməkdaşlıq (1-38-ci başlıqlar), İqtisadi və Sektoral Əməkdaşlıq (39-100-cü başlıqlar), Xalqlar arası Əməkdaşlıq (101-131-ci başlıqlar), Türk Dünyasında İnstitusional Əməkdaşlıq (132-134-cü başlıqlar) 141-152).
Türk Dünyasını bir araya gətirən təməl ideologiya olan Turan ideyasının təməl prinsipləri “Dildə, Fikirdə, İşdə Birlik” olması ilə yanaşı, bu prinsiplərin tətbiqi proqrama çevrilməsi üsulu da Ulu Atatürk tərəfindən “əvvəlcə mədəni, sonra iqtisadi, sonra isə siyasi əməkdaşlıq” yaratmaq məqsədi kimi müəyyən edilmişdir. Odur ki, həm işdə birlik prinsipini, həm də iqtisadi əməkdaşlıq proqramını üç mühüm məqsəddən biri hesab etmək və məsələni daha ətraflı araşdırmaq səhv olmaz.
Türk Dövlətləri Təşkilatının rəsmi internet saytında iqtisadiyyatla bağlı ümumi prinsip olaraq; "TDT üzv və müşahidəçi ölkələrin bir-biri ilə və dünya ilə iqtisadi inteqrasiyasına böyük əhəmiyyət verir. Hesab olunur ki, münasibətlərin mahiyyəti qarşılıqlı faydaya əsaslanan iqtisadi əməkdaşlıqdadır. Bu kontekstdə 2011-ci ildə Almatıda "İqtisadi Əməkdaşlıq" mövzusunda keçirilən TDT-nin ilk Sammiti, qurulan iqtisadi əməkdaşlığın dövlət səviyyəsində göstərilməsinin konkret göstəricisi olduğunu vurğuladı. müəyyən mənada iqtisadi inteqrasiyanı təmin etməkdir.
Sarsılmaz "İşdə Birlik" ideyasına yalnız bununla nail olmaq olar; Bu, türk dövlətlərinin fərdləri, şirkətləri, ictimai qurumları və institusional strukturları arasında iqtisadi əməkdaşlıq qurmaqla mümkün olacaq. Belə olan halda ilk növbədə Türk Dünyasının bugünkü ümumi iqtisadi baxışı bilinməlidir.
2022-ci ilin sonu rəqəmləri ilə ümumi görünüş aşağıdakı kimidir.
ÖLKƏ
ƏHALİ
ÜDM
milyon dollar
İXRAC
milyon dollar
İDXAL
milyon dollar
İŞSİZLİK %
İNFLYASİYA %
AZƏRBAYCAN
10,175,016
78,720
23,851
11,706
5.5
13.9
QAZAĞISTAN
19.621.972
220,620
48,940
42,218
5.1
8.1
Qırğızıstan
6.803.300
10,930
1750
5,840
4.6
13.8
Türkiyə
85,341,241
905,990
254,172
363,711
10.1
72.3
TÜRKMƏNİSTAN
6.430.770
45,610
14 001
5001
5.1
VY
MACARISTAN
9,683,505
182,790
141.000
139.000
3.4
14.6
ÖZBEKİSTAN
35.648.100
80,390
15,300
28,300
6.1
11.4
ÜMUMİ
173.703.904
1.521.050
499,014
595,776
Mənbə: Dünya Bankı, Türkiyə Ticarət Nazirliyi, TDT
Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrdə yaşayan 173,7 milyonluq əhali 7 milyon 951 milyon 149 min 550 nəfərlik dünya əhalisinin 2,19 faizini, 1,5 trilyon dollarlıq milli gəliri isə 101 trilyonluq dünya milli gəlirinin 1,5 faizini təşkil edir. Dünyada adambaşına düşən orta gəlir 12.647 ABŞ dolları olduğu halda, Türk dünyasında bu, 8.757 ABŞ dollarıdır.
Türk Dünyasına daxil olan ölkələrin iqtisadiyyatlarını vahid bir varlıq kimi qəbul etsək belə, dünya Milli Gəlir sıralamasında ilk 15 iqtisadiyyat arasında yer almadıqlarını nəzərə alsaq, Sovet Bloku daxilində Türk Dövlətlərində ciddi və yetərli transformasiyanın əldə olunmasından danışmaq mümkün deyil. Bununla belə, dünyanın karbohidrogen ehtiyatlarının əhəmiyyətli bir hissəsinə nəzarət edən Türkmənistan və Qazaxıstanın, xüsusən də Azərbaycanın iqtisadi həcmləri malik olduqları resurslarla uyğun gəlmir. Dünya uran istehsalının 40%-ni təşkil edən Qazaxıstanın bu resursundan türk dünyasının kifayət qədər faydalandığını söyləmək də çox çətindir.
Məsələn, Özbəkistanda sovet dövründə kənd təsərrüfatı torpaqlarının kolxoz təsərrüfatlarına birləşdirilməsi Özbəkistanın qlobal pambıq ixracatçısı kimi inkişaf etməsində mühüm rol oynamış, dövlət isə pambıq istehsalının davam etdirilməsini təmin etmək üçün kollektiv şəkildə istifadə olunan torpaqları kiçik fərdi fermerlərə paylamış, bununla da kənddə məşğulluğu təmin etmək və kənd təsərrüfatını inkişaf etdirməkdənsə, yeni yaradılmış və mövcud sənaye sahələrini dəstəkləmək məqsədi güdürdü. Kiçik torpaq sahələrindən yaşayış üçün gəlir əldə edə bilməməsi və bunun nəticəsində sabit iş yerlərinin olmaması səbəbindən bir çox insanlar qeyri-rəsmi işlərə və qeyri-rəsmi ticarətə, o cümlədən gündəlik işçilər və miqrant işçilərə üz tutmuşlar. Nəticədə kənd yerlərində yaşayan gənclər iş tapmaq və yaşamaq üçün əvvəlcə böyük şəhərlərə, sonra isə dünyanın müxtəlif ölkələrinə, xüsusən də Rusiya Federasiyasına miqrasiya etməli oldular.
2011-ci ildən bəri toplanan Türk Dövlətləri Təşkilatının Zirvə Toplantısının Yekun Bəyannamələrində qəbul edilən qərarlar bir çox problemlərin həlli istiqamətində addımların atıldığı barədə məlumat versə də, Özbəkistanda yaranmış problemlərin və ya digər ölkələrdəki oxşar problemlərin həlli yollarından uzaqdır. Bu vəziyyəti son 10-cu Zirvə Toplantısının Bəyannaməsindən misallar gətirməklə izah edək.
“Mərkəzi Asiyanın inkişafı naminə dostluq, mehriban qonşuluq və əməkdaşlıq, davamlı inkişafın əsas elementi kimi Mərkəzi Asiya regionunda etnik qruplar arasında sabitliyi, təhlükəsizliyi və harmoniyanı təmin edəcək”
Dr. Aslan Yaman
