Xristianlığı qəbul etmiş beş türk xalqı - ƏTRAFLI - FOTOLAR
Bir zamanlar türk xalqı dünyanın əksər hissəsinə hakim olub. Türklər dövlətlər yaradıb, dövlətlər dağıdıblar. Türklərin imperiyaları Çindən Qara dənizə qədər uzanıb. Türk Xaqanlığı, Xəzər Xaqanlığı, Qızıl Orda, Qaraxanlı kimi imperiyaları və Böyük Moğollar tarixə və mədəniyyətə ciddik təsir göstərmiş türk dövlətlərindən yalnız bir neçəsidir.
İndi türklərin çoxu müsəlmandır. Bu xalq arasında İslamın qəbulu təxminən eramızın 700-cü illərində başlayıb. İndi bizim zehniyyətimizdə “türk” və “müsəlman” anlayışları eyni səslənsə də, türk xalqları arasında xristanlığı qəbul edənlər də var.
Çuvaşlar
Bu, xristianlığı qəbul edən ən böyük türk xalqıdır (1,2 milyon nəfər). Lakin bu din çox çətinliklə çuvaşlar arasında yayılıb. Onlar uzun müddət iki sivilizasiyanın – Şərqi Slavyan (Rusiya) və Türk (Tatar) sivilizasiyası arasında parçalanmış kimi görünürdülər. Tatarların yaxınlığında yaşayan bütpərəst çuvaşlar islamı ruslara qarşı müqavimət vasitəsi kimi görürdülər. Lakin İslamı qəbul etməklə çuvaşlar tatarların içində əriyərək yox oldular.
Provaslavların təsiri ilə çuvaşların böyük qismi xristanlığı qəbul etdi.
Zaman keçdikcə Volqa bölgəsinin xristianlaşdırılması getdikcə daha böyük miqyas aldı. 1740-cı ildən etibarən Rusiya ərazisində bu proses zorakı üsullarla həyata keçirilməyə başlafı. İndi çuvaşların böyük əksəriyyəti pravoslavdır, 3000-ə yaxın insan müsəlmandır, kiçik bir hissəsi isə inanclı bütpərəstlər olaraq qalır.
Yakutlar
Yakutiyada xristianlıq rusların bu ərazilərinə gəlişi ilə üst-üstə düşür. Yeni gələn rus missionerləri burada yerli dili öyrənməklə müqəddəs hesab etdikləri mətinləri tərcümə edir və hər bir yakut üçün sadə və başa düşülən sözlərdən istifadə edərək yakut dilində təbliğ etməyə başlayırlar.
Beləliklə, 18-ci əsr Yakutiyanın kütləvi xristianlaşması dövrü oldu. Yerli şamanlar könüllü olaraq rus soyadlarını götürərək yüzlərlə insan tərəfindən vəftiz olundular. Şamanların ardınca adi insanlar da bu yolla getdilər. Xüsusilə, kilsələrdə yerli dildə ibadəti ilk dəfə tətbiq edən Yakutsk arxiyepiskopu Vladyka İnnokenti idi.
Xakaslar
Xakasların xristianlaşması çuvaşlar, yakutlar kimi deyil, fərqli ssenari üzrə baş verdi. Xristianlığın qəbulu prosesi rəvan və təbii getmədi. Xakaslar 18-ci əsrin sonu – 19-cu əsrin əvvəllərində kütləvi şəkildə vəftiz edildi. Bu, xarici təsirlərə – suda vəftiz, boyun ətrafında xaç və s. şəkildə baş verdi.
19-cu əsrin sonlarında Xakasiyanın bütün əhalisinin pravoslav inancını qəbul etdiyi rəsmən elan edildi. Bununla belə, əslində, sakinlərin böyük əksəriyyəti şamanizm ənənələrinə sadiq qalmaqda davam edirdi. Lakin vaxt keçdi və yeni din tədricən bütpərəstliyi sıxışdırmağa başladı. Kilsə də məktəblər açaraq, əhaliyə oxumağı və yazmağı öyrətməklə buna öz töhfəsini verdi.
Qaqauzlar
Qaqauzlar kimlərdir və Moldovaya haradan gəlilbər? Alimlər hələ də bununla bağlı mübahisə edirlər. Ən çox yayılmış versiyaya görə, onlar 18-ci əsrdə Bolqarıstandan oraya köçüblər. Belə bir fikir var ki, qaqauzlar Budzhak çölünü o qədər bəyəniblər ki, əbədi olaraq bu yerdə məskunlaşmaq qərarına gəliblər. Bu gün qaqauzlar Moldovanın cənubunda kompakt yaşayırlar. Əhalinin sayı 125 min nəfərdir (dünyada qaqauzların sayı bundan iki dəfə çoxdur).
Bu xalqın tarixi mürəkkəb və qarışıqdır. Bir versiyaya görə, qaqauzlar əsrlər boyu protobulqarlardan başlayaraq peçeneq, polovts və oğuz xalqlarına qədər müxtəlif türk xalqlarının təbəqələşməsindən formalaşıb. Onların hamısı müxtəlif vaxtlarda xristianlaşdırılıb, ona görə də bütövlükdə qaqauzlar haqqında danışsaq, onların vəftiz olunma tarixini konkret göstərmək mümkün deyil. Ancaq tarixçilərin dəqiq deyə biləcəyi şey budur ki, qaqauzlar pravoslavlığı Rusiyadan daha əvvəl qəbul ediblər.15-ci əsrdə qaqauzlar Osmanlı imperiyasının hakimiyyəti illərində islamı qəbul ediblər. Xalqın İslamı qəbul edən hissəsi qacallar adlandırılmağa başladı. 19-cu əsrdə Qacallarla Qaqauzların yolları nəhayət ayrıldı. Birincisi Bessarabiyada qaldı, ikincisi isə Türkiyəyə köçdü.
Kriyaşenlər
Ənənəvi olaraq kriyaşenləri pravoslav tatarlar da adlandırırlar. Lakin onlar özləri belə bir adın qəti əleyhinədirlər. İndi Kriyaşenlər rəsmi olaraq tanınan tatar subetnik qrupudur. Onlar kompakt şəkildə Tatarıstanda, bir az Başqırdıstan və Udmurtiyada yaşayırlar.
- Kriyaşenlərin mənşəyi və xristianlığı qəbul etməsi ilə bağlı iki əks versiya var. Volqaboyu yerli türk əhalisinin ən çox yayılmış hissəsinə görə, onlar könüllü olaraq pravoslavlığı qəbul edərək, etnoqrafik baxımdan öz xalqlarının mədəniyyətindən tədricən uzaqlaşdılar. Müsəlmanlarla təmaslarını azaldıb rus möminləri kimi tənha həyat sürməyə üstünlük veriblər. Bütün bunlar öz dili (çoxlu sayda köhnə tatar sözləri olan) və öz mədəniyyəti olan ayrı bir millətin tədricən formalaşmasına kömək edib.
Xristianlığı qəbul edən türklər də var, İslamı qəbul edən slavyanlar da. Düzdür, onlar əsasən Balkanlarda yaşayırlar və onların İslama gedən yolu asan olmayıb.
Hazırladı: KONKRET.az-ın ARAŞDIRMA QRUPU
