Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi nə qədər ədalətlidir? - HƏQİQƏTƏN DƏ...
Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi (BƏM) Ukraynanın Rusiyanın Krımda ukraynalılara və Krım tatarlarına qarşı ayrı-seçkilik etməsi ilə bağlı ittihamlarını rədd edib. Bu barədə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi (XİN) məlumat yayıb.
Söhbət 2017-ci ildə Ukraynanın Rusiyaya qarşı qaldırdığı iddiadan gedir. Məhkəmə yekun qərar verib - Ukraynanın bütün təzminat tələbləri rədd edilib.
Rusiya mətbuatının yazdığına görə, “Kiyev “Hizb ut-Təhrir” terror təşkilatı, “Təbliğ Camaat” və Krım Tatar Xalq Məclisi kimi ekstremist təşkilatlarının üzvlərinə qarşı hüquq-mühafizə tədbirlərinin Krım tatarlarına etnik zəmində zülm kimi tanınmasını istəyib”.
Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi bu qiymətləndirmə ilə razılaşmayıb. Məhkəmə Rusiyanın anti-ekstremist qanunvericiliyinin normalarında ayrı-seçkilik elementlərini müəyyən etməyib.
Bundan əlavə, Ukraynanın Krımda Krım tatarları və ukraynalıların məqsədyönlü şəkildə öldürülməsində və oğurlanmasında Rusiyanın iştirakı ilə bağlı ittihamları rədd edilir. Daha sonra məhkəmə 2014-cü ildən bəri yarımadaya vətəndaşlıq verilməsi ilə bağlı Rusiyanın hüquqi rejimində irqi ayrı-seçkiliyin olmadığını aşkar edərək, Ukraynanın bütün vətəndaşlıq iddialarını rədd etdi.
Ukraynanın Krım tatarlarının və Krımdakı ukraynalıların milli mediaya çıxış hüquqlarını pozmaqda ittihamları da haqlı sayılmayıb. BƏM Krım sakinlərinin Krım tatar və Ukrayna dillərində təhsil almaq imkanının olduğunu tanıyıb.
BƏM-in bu qərarları nə deməkdir? Bu hökmlərdə bir növ rusiyapərəstlik görünmürmü? Eyni Krımın açıq-aşkar təcavüzkar ölkə tərəfindən işğal edildiyi, Ukraynaya qarşı qeyri-insani müharibənin davam etdiyi bir şəraitdə belə qərar necə və niyə mümkün oldu?
AYNA mövzunu tanınmış əcnəbi ekspertlərlə müzakirə edib.
Latviyalı politoloq, filologiya elmləri doktoru, müstəqil jurnalist, Amerika Milli Demokratik Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun (NDI) keçmiş əməkdaşı Aleks Qriqoriyevs:
“İlk növbədə, sizin və oxucuların diqqətini ona yönəltməliyəm ki, sualınız Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin yalan mesajından dolayı sitatdır və buna görə də Rusiya təbliğatının tezislərini təkrarlayır. Məsələn, siz “Hizb-ut-Təhrir” təşkilatını terrorçu, Krım tatar xalqının Məclisini və “Təbliğ Camaatı”nı isə ekstremist təşkilat adlandırırsınız.
Bu arada, 2014-cü ildə Krımın Rusiya tərəfindən işğalına qədər Ukraynada bu təşkilatların heç biri nə terrorçu, nə də ekstremist kimi tanınırdı. İşğal hakimiyyətinin ardınca onları belə tanımaq üçün ən kiçik səbəb də görmürəm. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin saxta tezislərini şərh etməyin və ciddi şəkildə nəzərdən keçirməyin mənası yoxdur.
Həqiqətdə nə baş verdi? BƏM, təəssüf ki, bu iddialarda Ukraynanın Rusiyaya qarşı iddialarını yalnız qismən tanıyıb. Məhkəmə öz qərarında Rusiyanın terrorizmin maliyyələşdirilməsinin qarşısının alınması üzrə konvensiyanı pozduğunu etiraf edib. Səbəb isə terror fəaliyyətlərində “LXR” və “DXR” birləşmələrinin rolunu araşdırmamasıdır. Bununla belə, məhkəmə Donetsk və Luqansk separatçılarını terrorçu hesab etmək üçün kifayət qədər sübuta malik olmadığını qeyd edib.
Yəni, məhkəmə Malayziyanın mülki təyyarəsini vuran ruslarla birlikdə məhz bu terrorçuların olması ilə bağlı sübutları inandırıcı hesab etməyib, yəni Hollandiya məhkəməsinin qərarı ilə razılaşmayıb. Ümid edirəm ki, Hollandiya buna kəskin etiraz edəcək. Beynəlxalq Məhkəmənin qərarının mətni ilə tanış olsanız, görə bilərsiniz ki, o, Ukrayna ərazilərinin Rusiyanın işğalı faktını və ondan sənədli sübutların təqdim edilməsinin çətinliyini nəzərə almadan, yalnız Ukrayna və Rusiyanın təqdim etdiyi sənədləri nəzərə alıb. Rusiya isə, məhkəməyə görə, bu sahədə lazımi araşdırma aparmır.
Biz yalnız müxtəlif yurisdiksiyaların məhkəmələrində Rusiyaya qarşı çoxsaylı iddiaların başlanğıcındayıq. Şübhəsiz ki, hakimlər, hüquqşünaslar və digərləri bu təcrübəni nəzərə alacaq və səhvlərdən qaçmağa çalışacaqlar. Rus işğalçılarının cinayətləri haqqında məlumatların yayılması ilə eyni vaxtda onları ağartmaq və kifayət qədər sübuta və ya inandırıcı olmayan sübutlara istinad etmək getdikcə çətinləşəcək. Bu cür qərarlar yalnız indi müzakirə etdiyimiz kimi qərarlar verən hakimlərin reputasiyasına təsir edəcək”.
Ukraynalı siyasi elmlər doktoru, Vasil Ştus (Vinnitsa) adına Donetsk Milli Universitetinin Siyasi elmlər və dövlət idarəçiliyi kafedrasının professoru Mikola Polovıy:
“Yuxarıdakıların təxminən yarısı doğrudur, lakin Rusiya məlumat mənbələrində tez-tez olduğu kimi, hamısı həqiqəti deyil, yalnız Rusiya hakimiyyətinin bəyəndiyi hissəsidir. Xatırladım ki, Ukraynanın Rusiyaya qarşı iddiasının formal mahiyyəti ondan ibarət idi ki, Rusiya iki beynəlxalq konvensiyanı – 1999-cu il Terrorçuluğun Maliyyələşdirilməsinə Qarşı Mübarizə Konvensiyasını və 1965-ci il İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında Konvensiyanı pozmaqda ittiham olunurdu. Ukrayna tərəfi bəyan edib ki, Rusiya Ukraynanın şərqində qondarma “LXR” və “DXR” terror qruplaşmalarının maliyyələşdirilməsinin qarşısını almır və Rusiya işğal olunmuş Krımda etnik ukraynalılara və Krım tatarlarına qarşı sistemli olaraq ayrı-seçkilik edir.
Aydındır ki, indi Rusiya hakimiyyəti 2022-ci ildə bütün maskaları atdıqdan sonra, Kiyevin Rusiyanın Ukraynanın şərqindəki yaraqlıları birbaşa maliyyələşdirdiyini və onları öz anbarlarından silahla təmin etdiyini sübut etmək imkanı var. Mariupolun bombalanmasından və rus qoşunlarının müvəqqəti ələ keçirdikləri ərazilərdə dinc Ukrayna əhalisinə qarşı törətdiyi çoxsaylı cinayətlərdən sonra ukraynalılara qarşı etnik zəmində ayrı-seçkilik ittihamı tamamilə ukraynalıların soyqırımı ittihamına çevrilir.
Amma araşdırılan məhkəmə işində sübut bazasının əsas hissəsini 2014-2015-ci illərə aid məlumatlar təşkil edib və o zaman Rusiyanın Krımın ələ keçirilməsində birbaşa iştirakını sübut etmək, Rusiya ordusunun Ukraynanın şərqindəki hərbi əməliyyatları, qondarma “LXR” və “DXR”-i silahla təmin etmək, milliyyətə görə həbslər asan məsələ deyildi.
Bununla belə, Ukrayna tərəfi məhkəməni mübahisənin həllinin məhkəməyəqədər üsullarının tükəndiyinə, iki il çəkdiyinə və qondarma “LPR” və “DXR”-də silah və pulla təmin olunan terrorçular olmasına və Krımda ukraynalıların və Krım tatarlarının hüquqları ilə bağlı problemlər olduğuna Beynəlxalq Məhkəməni inandıra bildi. 2017-ci ildə iddianın başlanğıcında Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi mübahisə edən tərəfləri vəziyyətin pisləşməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə məcbur edən qərar çıxardı. Formal olaraq bu, hər iki tərəfə, əslində isə Krıma və “DXR” ilə “LXR”-ə nəzarət edən Rusiya üçün tələb idi. Bu sərəncamın verilməsi faktının özü də məhkəmə tərəfindən bu problemin mövcudluğunun təsdiqidir.
İşlərə mahiyyəti üzrə baxılmasının əsas mərhələsinin 2023-cü ilə təsadüf etməsinə baxmayaraq, məhkəmə hələ də 2014-2015-ci illərdə çox köhnəlmiş sübutlar toplusuna istinad edir. Həm də aydınlaşdırmağa dəyər ki, bu sübutlar toplusu Rusiya hakimiyyətinə qarşı çoxlu sayda iddialar üçün kifayət idi. Problem onda idi ki, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində dövlətlərarası iddia ilə çıxış etmək üçün həm iddiaçı dövlət, həm də cavabdeh dövlət tərəfindən qəbul edilmiş müqavilə və konvensiyalara istinad etmək olar və daha da əsası, bu zaman cavabdeh dövlətin BMT Məhkəməsinin yurisdiksiyasından imtina etməməlidir. Bu cür konvensiyalar az idi və beləliklə, Ukrayna Rusiyaya qarşı məhkəmədə ittihamda istifadə oluna bilən beynəlxalq müqavilələrin seçimində son dərəcə məhdud idi.
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin son dərəcə seçici şəkildə yaydığı xəbərin əsl mahiyyəti nədir? Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin danışmağı “unutduğu” əsas məsələ odur ki, Beynəlxalq Məhkəmə Rusiyanı hər iki Konvensiyanı pozmaqda təqsirli bilib.
Bəli, məhkəmə Krım tatar xalqının Məclisini qadağan edərkən, İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında Konvensiyanın Rusiya tərəfindən sübuta yetirilən pozuntusunu tanımadı. Yeri gəlmişkən, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin mətnində Məclisin təsadüfən “ekstremist təşkilat” adlandırılmasına diqqət yetirmək lazımdır. Bəli, məhkəmə Rusiyanın Krım tatar xalqının təhsil sahəsində ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi ilə bağlı öhdəliklərini pozduğunu sübuta yetirmədi, lakin eyni zamanda məhkəmə təhsil sahəsində Rusiyanın Ukrayna azlığına qarşı ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi ilə bağlı öhdəliklərini pozduğunu müəyyən etdi.
Beynəlxalq Məhkəmə həmçinin Ukraynanın Rusiyaya qarşı Terrorçuluğun Maliyyələşdirilməsi Konvensiyasını pozmaqda ittihamlarını qismən təmin edib: məhkəmə müəyyən edib ki, Rusiya konvensiyanın 9-cu maddəsinin tələblərinə əməl etməyib və bu, terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi ilə bağlı işlərin araşdırılması öhdəliyini ehtiva edir.
Terrorizmin Maliyyələşdirilməsinə Qarşı Mübarizə üzrə Beynəlxalq Məhkəmə Konvensiyasının Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi tərəfindən şərhi olduqca təəccüblüdür: məhkəmə müəyyən edib ki, konvensiya yalnız klassik maliyyə əməliyyatları ilə məhdudlaşır və terrorçulara nağd pul və silah tədarükünə şamil edilmir. Bir çox beynəlxalq hüquqşünasların fikrincə, belə şərh Konvensiyanın özünü “bulandırır”, lakin belə şərhlə belə cərimə skamyasında Rusiya üçün yer var idi.
Bəli, məhkəmə Ukrayna tərəfinin bütün iddialarını təmin etməyib və xüsusən də zərərçəkmiş tərəfə təzminat ödənilməsi ilə bağlı bütün iddiaları rədd edib, lakin eyni zamanda qeyd edib ki, Rusiya 2017-ci ildə məhkəmənin çıxardığı müvəqqəti tədbirlərə əməl etməyib. Bu, xüsusən də Rusiyanın "LPR" və "DPR"-i tanımasında əks olundu. Aydındır ki, müvəqqəti tədbirlər tələbləri kimi, təzminat tələblərinə də Rusiya tərəfindən məhəl qoyulmayacaq.
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin mesajındakı iki açıq tezis üzərində dayanmaya bilmərəm:
- "Məhkəmə Rusiya anti-ekstremist qanunvericiliyinin normalarında ayrı-seçkilik elementlərini müəyyən etməyib". Təbii ki, Rusiya qanunvericiliyinin özündə irqi ayrı-seçkilik nəzərdə tutulmur. Və bunu yalnız məhkəmə bildirib. Aydındır ki, Rusiya hakimiyyət orqanları tərəfindən etiraz edilən təşkilatların özbaşına ekstremist kimi təyin edilməsi və sonradan onlara “ayrı-seçkilik etməyən anti-ekstremist qanunvericiliyin” tətbiqi İrqi Ayrı-seçkilik haqqında Konvensiyanın əhatə dairəsindən kənara çıxır;
- “Ukraynanın Krımda Krım tatarlarının və ukraynalıların məqsədyönlü şəkildə öldürülməsində və oğurlanmasında Rusiyanın iştirakı ilə bağlı ittihamları rədd edildi”. Burada, necə deyərlər, şərh vermək onu korlayır: belə çıxır ki, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi Rusiyanın işğal etdiyi ərazilərdə ukraynalıların və Krım tatarlarının məqsədyönlü şəkildə qətlə yetirilməsini və oğurlanmasını inkar etmir, əksinə, məmnuniyyətlə bildirir ki, Rusiya dövlətini bu işin icrası zamanı, necə deyərlər, “iş başında” tuta bilməyiblər.
Beləliklə, Beynəlxalq Məhkəmənin qərarı Ukrayna baxımından ideal deyil, lakin unutmaq olmaz ki, o, kifayət qədər məhdud sübutlar əsasında və yalnız iki konvensiya əsasında qəbul edilib. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ilk dəfə bir dövlət Terrorçuluğun Maliyyələşdirilməsi Konvensiyasını pozmaqda ittiham olunur. Düşünmürəm ki, hakimlərin hipotetik rusiyayönümlü əhval-ruhiyyəsi bu qərarın qəbul edilməsində rol oynayıb. Əksinə, burada bütün BMT təsisatları üçün ənənəvi olan ifrat mühafizəkarlıq böyük rol oynadı.
Hesab edirəm ki, bu, Ukraynanın Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi kimi kifayət qədər mühafizəkar qurumdan ala biləcəyi real maksimumdur. Rusiyanın Ukraynaya açıq işğalının “fonunun” olmaması belə bir qərarın qəbul edilməsini çətinləşdirərdi. Məhkəmənin qərarında əsas odur ki, Rusiya növbəti dəfə, indi də Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi tərəfindən beynəlxalq hüququn və bu qanun çərçivəsində üzərinə götürdüyü öhdəliklərin pozucusu kimi tanınıb”.
