Tarix Türkiyəni Aİ-yə qəbul etməyənlərin əleyhinə işləyib: Hələ fürsət var...
Tarixin qırılma nöqtəsi kimi müəyyən edilə bilən hallarda, qərar qəbul edənlər ən kritik anda yeganə seçim şanslarından fərqli istifadə etsəydilər, tarixin gedişatına necə təsir edərdi? Bu sualın gündəmə gəldiyi situasiyalar tarix, geosiyasət və siyasətlə maraqlananların beynini daima məşğul edir.
Bizimyol.info xəbər verir ki, jurnalist Mehmet A.Kancı: "Türkiyə Avropa Birliyinə (AB) daxil olsaydı, nə olardı?" sualı barədə "AA"-ya Aİ-nin hazırkı vəziyyəti və Türkiyə-AB əlaqələrinin gələcəyi haqqında yazıb."Mərzifonlu Qara Mustafa Paşa Vyananın köməyinə gələn Xaçlı Ordusuna qarşı lazımi tədbirləri görsəydi, Avropa və Osmanlı tarixi necə inkişaf edərdi?" və ya “Əgər Hitler öz qərargahının məsləhətinə əməl edərək Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqına (SSRİ) hücum qərarını 2 il təxirə salsaydı, dünya tarixinin gedişatı necə formalaşardı?” Bu kimi suallar günümüzün tarixçiləri tərəfindən də ünvanlanır və ortaya çıxa biləcək alternativ reallıqlar haqqında kitablar yazılır. Bu alternativ tarix yanaşması spekulyativ fantastikanın alt məhsulu kimi görünsə də, inkişaf edən hadisələr zənciri daxilində səhvlərin təkrarlanmasının qarşısını alacaq və ya prosesin gedişatını dəyişdirəcək mümkün hərəkətlər edir.
Aİ 2011-ci ildə tarixin gedişatını dəyişə bilərdi
Bu səbəbdən xarici işlər naziri Hakan Fidanın fevralın 4-də bir televiziya kanalında verdiyi qiymətləndirmələrdə Türkiyə-Avropa İttifaqı əlaqələrinin gələcəyi ilə bağlı sualı cavablandırarkən geriyə dönərək qərar verməsi diqqət çəkir. Fidan qeyd edib ki, Brüssel 2011-2012-ci illərdə Türkiyəni üzv kimi qəbul etsəydi, Aİ strateji güc, təhlükəsizlik və diplomatiya balansında bugünkündən fərqli bir nöqtədə ola bilərdi.
Nazir Fidanın sözlərinə görə, Birinci Soyuq Müharibə boyu təhlükəsizliyini Amerika Birləşmiş Ştatlarına (ABŞ) həvalə edən və təhlükəsizlik sahəsində öz kimliyini yarada bilməyən Aİ-nin güc balansındakı zəiflik, son 20 ildə Böyük Britaniyanın 2016-cı ildə ittifaqı tərk etməsi ilə nəticələndi. Fidan bu qətiyyəti ilə bir başqa mühüm məqama da diqqət çəkdi; O, "Brexit"in referendum qəzası deyil, Aİ-də ortaya çıxan zəifliklər nəticəsində Britaniya dövlətinin şüurlu seçimi olduğunu vurğulayıb. 2011-ci ildən bu yana dünya tarixini formalaşdıran digər hadisələri sadalamaq və Türkiyənin o zaman Aİ-yə üzv olacağı təqdirdə bu hadisələrin necə təsirlənəcəyinə dair bir qədər zehni məşq etmək faydalı olardı. Ərəb baharı zamanı Müəmmər Qəddafinin öldürülməsindən sonra Liviyada yaranan hakimiyyət boşluğunun və Suriya vətəndaş müharibəsinin Avropa qitəsində və Şərqi Aralıq dənizində gətirdiyi qeyri-qanuni miqrasiyanın geosiyasi təsirləri, Türkiyənin AB-nin üzvü kimi Avropa qitəsində və Şərqi Aralıq dənizində çox fərqli şəkildə idarə oluna bilərdi. Eyni şəkildə, Türkiyə Aİ-yə üzv olduğu balans oyununda Rusiya 2014-cü ildə Donbas bölgəsindəki separatçı Rusiya qüvvələrini dəstəkləməklə yanaşı Krımın ilhaqı ideyasını yenidən nəzərdən keçirə bilərdi. 2019-cu ilin son günlərində başlayan "Covid-19" epidemiyası zamanı Avropanın sənaye istehsalı və tədarük zəncirindəki böhranlara qarşı toxunulmazlığı Türkiyənin üzvlüyü sayəsində daha yüksək ola bilərdi və təsirləri bu günə qədər davam edən iqtisadi böhrana daha asan qalib gələ bilərdi. 2022-ci ilin fevralında alovlanan Rusiya-Ukrayna müharibəsinin Aİ-nin enerji bazarına vurduğu zərər daha sürətli həll yolları ilə aradan qaldırıla bilərdi. Son 13 ildə Aİ daxilində dərinləşən geosiyasi qırılma xətlərinin yaratdığı sarsıntılar Türkiyənin Avropa iqtisadiyyatına gətirəcəyi dinamizm və Aİ-nin təhlükəsizliyinə verəcəyi dəstək sayəsində aradan qaldırıla bilər.
Tarix Türkiyəni AB-yə qəbul etməyənlərin əleyhinə işləyib
2007-ci ildə Fransada vəzifəyə gələn keçmiş Fransa prezidenti Nikolya Sarkozinin uzaqgörən siyasəti, qarşıdan gələn təhlükələri görmə qabiliyyətinə malik olmamış və gündəlik siyasət həyata keçirmiş, həm Aİ, həm də Avropa İttifaqı üçün vaxt itkisi dövrünə qapı açmışdır. Türkiyə, 1987-1999-cu illər arasında yaşananlara bənzəyir. Aİ həm Yunanıstan və Cənubi Kipr Rum Administrasiyasının (GCASC) lehinə pozduğu tarazlığı qorumaq, həm də Varşava Müqaviləsi Təşkilatının ləğv edilməsinin verdiyi təsir dairəsini genişləndirmək fürsətindən istifadə etmək üçün 1987-ci ildə Türkiyənin tam üzvlük müraciətinə məhəl qoymadı. Həmin illərdə Rusiya və Çin Xalq Respublikasının qlobal geosiyasi rəqabət meydanında təhlükə sayılmayacağı güman edilirdi. Brüsseldəki qərar qəbul edənlərin fikrincə, Birinci Soyuq Müharibə dövründəki kimi Türkiyənin ehtiyac duymasını tələb edəcək bir mühit artıq yox idi. Şərqi Avropa ölkələrinin birliyə qoşulması ilə işçi qüvvəsi problemi həll olundu. SSRİ-nin dağılması ilə təhlükəsizlik narahatlıqlarına son qoyulmuş sayılırdı.
Bu natamam yanaşma dövlətlərüstü struktur olan Aİ-nin növbəti sıçrayış etməsinə mane oldu. Birliyin inkişaf strategiyası sivilizasiyaüstü struktur qurmaq əvəzinə Rusiyanın təsir dairəsindəki torpaqlar istiqamətində genişlənmək, ancaq xristian ölkələrini əhatə edəcək şəkildə formalaşdırıldı. Bu yanaşma ilə ABŞ-ın keçmiş milli təhlükəsizlik müşaviri Zbinqnev Bjezinskinin 1995-ci ildə nəşr olunmuş “Nəzarətdən kənar: XXI əsrin ərəfəsində qlobal qarışıqlıq” kitabında irəli sürdüyü vizyonun reallaşması problemsiz şəkildə davam edə bilər. Yəni ABŞ birqütblü dünya qurmaq üçün İraq və Əfqanıstana ekspedisiyalar etmək əvəzinə öz ölkəsində islahatlara diqqət yetirsəydi və o, bu sahədə Yaponiya və Aİ ilə rəqabət apardığı bir dünya olsaydı, Sarkozinin və Almaniyanın keçmiş kansleri Angela Merkelin planlaşdırdıqları qlobal iqtisadi tərəqqinin reallaşması mümkün olacaqdı. Aİ də heç bir problem olmadan həyatını davam etdirə bilərdi. Ancaq tarixin gedişatında olan paradoksal sürprizlər Türkiyəni Aİ-yə qəbul etməyənlərin əleyhinə işlədi.
Avropa İttifaqına qarşı olan populist ifrat sağçılar yüksəlişdədir
Ankaraya fərqli tərəfdaşlıq modelləri təklif edən bu liderlərin ölkələrindəki seçicilər indi AB-yə şübhə ilə yanaşan, İngiltərədəki kimi çıxış referendumları keçirmək istəyən partiyaları hakimiyyətə gətirmək üzrədir. Normal şəraitdə 2025-ci ildə Almaniyada keçiriləcək federal seçkilərdə, 2027-ci ildə Fransada keçiriləcək prezident və parlament seçkilərində Aİ əleyhinə populist, ifrat sağçı partiyaların birbaşa hakimiyyətə gəlməsi və ya ortaq olması qaçılmaz görünür. Almaniyada hava və dəmir yolu tətilləri və fermerlərin Aİ-yə yayılan etirazları iyunda keçiriləcək Avropa Parlamentinə (AP) seçkilərdə ifrat sağçıları parlamentdə mütləq çoxluğu əldə etməyə yaxınlaşdırır. 2028-ci ilə qədər Avropada keçiriləcək seçkilərin nəticələri Sarkozi və Merkelin Türkiyənin üzvlüyünə qarşı sığındıqları sosial bazanın Aİ-yə son qoymasına gətirib çıxara bilər.
Xarici işlər naziri Fidanın 2011-ci ilə istinad edərək qaldırdığı "Nə olarsa..." sualı itirilmiş vaxtı kompensasiya etmək üçün kifayət etməsə də, yenə də ölkənin gələcəyini xilas edəcək addımların atılmasına imkan verə bilər. Bu səbəbdən Fidanın “AB Türkiyəni üzv etmək istəyir, yoxsa yox?” sualı Türkiyə-AB əlaqələrinin gələcəyini müəyyən edəcək. Sualı vaxt baxımından vurğulamaq vacibdir. Berlin-Brüssel-Paris xəttinin bu suala verdiyi cavabdan asılı olaraq ittifaqın gələcəyini müəyyən etmək üçün ayrılan vaxt getdikcə azalır.
